Доктор Брендан Дюпрей * Қазақстан ауа мен судың өнеркәсіптік қалдықтармен ластануын азайту үшін инновациялық шешімдерді қалай қолданатыны туралы әңгімелейді
Тау – кен өндірісі қоршаған ортаға қауіп төндіреді. Кеннен бағалы металдарды алып тастағаннан кейін, көбінесе химиялық заттарды қолданумен бірге миллиондаған текше метр ластанған бос жыныстар қалады, олар қалдық қоймаларына жиналады. Олар көптеген экологиялық мәселелердің көзі болып табылады – ауадағы ұсақ шаң бөлшектері, ағынды сулардың ластануы, көшкіндер мен бөгеттердің құлауы, бұл 2019 жылы Vale компаниясының объектісінде Бразилия Брумадиньосындағы атышулы қайғылы оқиға болған жағдайдағы секілді.
Қазақстан – Орталық Азиядағы табиғи ресурстарға бай ел, қалдық қоймаларынан экологиялық зиянды азайту үшін ғылыми көзқарасты қолданды. Орнықты Қазақстан ғылыми-зерттеу институты (SKRI) тау-кен кәсіпорындарының маңында ауадан зиянды бөлшектерді («фитоұстау») ұстау үшін өсімдік тосқауылын жасау технологиясын әзірледі. ENVI-met бағдарламалық жасақтамасын және аса мықты компьютерді қолдана отырып, институт 3D модельдеу жүргізіп, кеніштердің айналасына ағаштар мен бұталарды дұрыс есептеп отырғызу ауаның ластануын 40%-ға дейін төмендетуі мүмкін деп есептеді.
SKRI ғылыми зерттеулермен шектеліп қалмай, Қазақстандағы «Алтыналмас» алтын өндіруші компаниясында фитоұстау технологиясын енгізді. Ақсу кенішінің қалдық қоймасының жанында SKRI қызметкерлері өткен жылы бірқатар биіктігі 1,5 метрге дейін жететін және ірі шаң бөлшектерін тиімді ұстайтын күміс сорғыш бұталарды отырғызды. Екінші периметр бойынша үйеңкі мен шегіршін қатарларын отырғызды, олар биіктігі мен ұшар бастарының қалыңдығына байланысты желмен көтеретін шаңның ұсақ бөлшектерін жақсы ұстап қала алады. Ағаштардың өсуіне қарай, жоба ауаның ластануын 40%-ға төмендетеді деп есептелген болжамды көрсеткішке жақындап келеді.
Биыл SKRI осындай жобаны басқа қазақстандық алтын өндіруші RG Gold компаниясында да іске асыра бастады, оның тең иесі американдық Resource Capital Fund болып табылады. Жоба аясында мыңдаған ағаштар мен бұталарды отырғызу жоспарлануда. SKRI қызметкерлері Қазақстандағы экологиялық жағдайды жақсарту және тау-кен өндірісі маңында тұратын азаматтардың денсаулығын сақтау маңызды деп санайды.
БҰҰ-ның бағалауы бойынша, ауаның ластануы ғаламшар халқының 99%-ына әсер етеді және жыл сайын 6,7 миллион адамның мезгілсіз өліміне әкеледі. Дем алған сайын адамдар ауамен бірге өкпеге зиян келтіретін және жүрек-қан тамырлары проблемаларына әкелетін көзге көрінбес кішкентай бөлшектерді жұтады. Бұл бөлшектердің ішіндегі ең қауіптісі – диаметрі 2,5 микроннан (PM 2,5) төмен ұсақ бөлшектер, бұл – қалдық қоймаларының жанында ауада болатын бөлшектер.
Осы жылдың мамыр айында БҰҰ Еуропа экономикалық комиссиясы (БҰҰ ЕЭК, БҰҰ-ның 56 елді біріктіретін бес өңірлік комиссиясының бірі) Қалдық қоймаларының қауіпсіздігі және өнеркәсіптік авариялардың алдын алу туралы конвенция бойынша өңірлік конференция өткізді. Онда Орнықты Қазақстан Зерттеу Институтының шешімдері қалдық қоймаларының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің озық тәжірибесі ретінде ұсынылды.
Өнеркәсіптің қажеттіліктерін ескере отырып, SKRI сонымен қатар тау-кен өндірісінің ағынды суларының ластануын азайту үшін екі негізгі экологиялық шешімді әзірлеуді бастады. Олардың бірі тамыр жүйесіне топырақтағы жер асты суларының терең қабаттарынан ластаушы заттарды сіңіруге мүмкіндік беретін өткізбейтін материалдардан жасалған арнайы «құдықтарға» ағаш отырғызуды қамтиды.
Тағы бір шешім ластаушы заттарды сіңіру үшін арналардың немесе жылғалардың түбіне арнайы биокөмір мен шымтезек төсеніштерін орналастыруды қарастырады. Голландиялық Tas Engineering компаниясы мұндай төсеніштерді Бельгияның Гент қаласындағы ескі асфальт зауытының жанындағы ластанған каналдың түбіне қойды.
SKRI Tauw-пен бірлесе отырып, қазір Қазақстанда және көршілес Қырғызстанда сирек кездесетін Ақ тұз кенішінің қалдық қоймаларында осы технологияларды сынақтан өткізуде.
* Д-р Брендан Дюпрей — Нархоз Университеті жанындағы Орнықты Қазақстан Зерттеу Институтының директорыДереккөз: https://www.globalminingreview.com/mining/06112023/nature-based-solutions-reduce-environmental-damage-caused-by-mining/