Қайырымдылық ұйымдары жұмысын тоқтата ала ма және олар қашан қажет болмайды?
Қайырымдылық қорлары, әр түрлі «игі істер марафондары», белгілі бір адамдарды қолдауға арналған науқандар немесе әлеуметтік науқандар күнделікті өмірде үйреншікті нәрсеге айналды. Біз бұған әр түрлі ден қоямыз: кейбіреулері ай сайын белгілі бір соманы жалақыларынан қайырымдылық ұйымдарына аударады, ал басқалары ақшаны арнайы көмек жинау қораптарында қалдырады – әдетте, балаларға арналған қымбат операцияларға, ал басқалары мұндай науқандар мен іс-шараларды байқамауды жөн көреді.
Шындығында, қайырымдылық ұйымдарының жұмысы мұқтаж адамдарға емделуге немесе киім-кешек пен азық-түлік жиынтықтарын таратуға ақша жинаудан гөрі әлдеқайда маңызды және тереңірек. Әдетте, мұндай ұйымдар мемлекеттің рөлі өте аз немесе мүлдем жоқ, ал проблема барған сайын ауқымды бола түсетін салаларда пайда болады. Қайырымдылық ұйымдарының түпкі мақсаты, бір қарағанда, біртүрлі болып көрінгенімен, жабылу болып табылады. Нақты жабылу – өйткені проблема шешілгендіктен, жұртшылықтың, қайырымдылық жасаушылардың көмегі қажет емес.
Қайырымдылық қорларын құрушылар мұны әрдайым түсіне бермейді. Қазақстандағы алғашқы «Милосердие ерікті қоғамы» (ДОМ) қайырымдылық қорларының бірінің негізін қалаушы Аружан Саин мойындағандай: 2006 жылы қор тіркелген кезде ешкімде ұзақ мерзімді жұмыс жоспарлары болмаған. Қордың пайда болу тарихы адамдардың бір науқас балаға көмектесуге деген ұмтылысынан басталды. Емдеуге ақша жинау туралы өтініш сол кездегі танымал форумдарда, БАҚ-та жарияланды. Қарапайым азаматтар ғана емес, бірқатар компаниялар да жауап берді. Компаниялардың арқасында заңды рәсімдеумен айналысуға тура келді – кәсіпорын бөгде жеке тұлғаның шотына үлкен ақша аудара алмады.
«Қор белгілі бір дәрежеде мәжбүрлі түрде ашылды, біз жалғастыруды ойлаған жоқпыз. Бірақ содан кейін олар тағы бір балаға көмек сұрады, тағы да… 2006 жылдың сәуірінде ашылдық, бізге енді 15 жыл. Осы жылдар ішінде 2016 бала көмек алды, емделді, біздің қорды қолдайтын адамдардың арқасында ота жасалды», – деді Саин.
Көмек сұраған сайын, қорды ұйымдастырушылар проблемаларға батып, неге бұл біздің елде жоқ деген сұрақ туындады. Мысалы, Аружан еске алады, 2006 жылдан 2012 жылға дейін адамдар қайырымдылық жасаушылардың көмегіне жүгінген ең жаппай диагноз балалардағы туа бітті жүрек ақауы болды.
«Бүкіл әлемде мұндай диагнозы бар балаларға ота ерте жаста да, бір жасқа дейін де жасалды. Ал бізде жоқ. Біз балаларды әр түрлі елдерге жібердік. Отаның құны қымбат емес – 5-тен 12 мың долларға дейін. Біз Қазақстанда неге мұндай ота жасалмайтынын тексере бастадық. Осылайша біз Қазақстанда неонаталдық кардиохирургияның негізін қалаушы, жасаушысы болған Юрий Пямен таныстық. Алғашқы кездесуімізде біз онымен тіпті ұрысып қалдық, – деп Аружан Саин естеліктерімен бөлісті. – Ол балаға отаны бірнеше рет тағайындап, кейінге қалдырумен болды. Біз онымен сөйлесе бастадық, оның сапалы керек-жарақтары жоқ екенін, балалар отасында қолданылатын хирургиялық құралдардың жоқ екен екенін білдік. Сол кезде ол үш ай сайын денсаулық сақтау министрлігіне неонаталды кардиохирургияны дамыту бойынша жобалар ұсынатыны белгілі болды, бірақ олар қолдау таппады».
Мәселенің шешімі 2010 жылы, қайырымдылық ұйымының өкілдері ел президентінің қабылдауына келіп, проблема туралы айтқан кезде ғана өзгерді. Мемлекет басшысының тапсырмасынан кейін қолдау да, жобалар да табылды. Юрий Пя сол кезде салынып жатқан Ұлттық ғылыми кардиохирургиялық орталықтың директоры болып тағайындалды, онда 2012 жылдан бастап нәрестелерге ота жасала бастады. Бүгінгі таңда жүрек ақауымен туылған сәбилерге Қазақстанда ота сәтті жасалуда.
Бұл «Милосердие» ерікті қоғамы» қоры өз есебіне жатқыза алатын жалғыз диазноз емес. Елде «балалардың церебралды сал ауруы» диагнозы бойынша балалар нейрохирургиясы дамуда, «селективті арқатұс ризотомиясы» отасы бойынша технология сәтті енгізілді, бұл балалардың аяқ-қол спастикасын жоюға мүмкіндік береді. Лор аурулары бойынша жаңа технологиялар мен оталарды сәтті емдеу және енгізу бойынша медициналық бағыт қарқын алуда. Мұндай диагноздарға көмейдің папилломатозы, тыртық стенозы (оның ішінде көмейдің күйдіргіш сұйықтықпен күйіп қалуынан кейін), ларинготрахелярлық стеноздар, көмейдің қатерсіз түзілімдері жатады. Қор осы бағытта басқа маңызды аспектіде – дәрігерлерді оқытуға жіберу және шетелдік мамандардың шеберлік сыныптарын ұйымдастыру арқылы көмек көрсетеді.
Тағы бір ауқымды жоба балалар үйіне жеке көмек көрсетуден дамыды. 2006 жылы Қазақстанның балалар үйлерінде 20 мыңға жуық бала тұрды. Бірнеше қор – «Милосердие», «Дара», «Аяла» ерікті қоғамы «Жетімдерсіз Қазақстан»жобасы бойынша жұмысты бастады. Бұл жұмыстағы ең бастысы заңнаманың өзгеруі болды, өйткені сол кезеңдегі қолданыстағы заңдар елеулі шектеулер тудырды – іс жүзінде бала асырап алушылар мен балалар арасында тосқауыл қойды.
«Біз бала асырап алуға кедергі келтіретін сәттерді анықтадық, ұсыныстар әзірледік, оларды Парламентке әкелдік. Әрине, бізді ешкім тыңдағысы келмеді. Президенттің тапсырмасы қажет болды, түзетулер тек 2012 жылы қабылданды. Бірақ сонда да бір маңызды түзету өткен жоқ. Біз ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алу жүйесінің ашықтығын көздедік. Ол кезде мұндай балаларды есепке алу жай журналда жүргізілді. Ал біз балалардың бірыңғай мемлекеттік деректер банкін – ашық ақпараттық жүйені құруды талап еттік. Бүкіл әлемде мұндай банктер болды. Біз деректер банкі бойынша осы түзетулерге 2016 жылы ғана қол жеткіздік. Ол біз қалағандай жұмыс істейді және ол біз қалағандай жасалды деп айтуға болмайды. Бірақ біздің жұмысымыздың басты нәтижесі: қазір елімізде балалар үйлерінде, сәбилер үйлерінде және интернаттарда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 4 мыңға жуық бала бар», – дейді Аружан Саин.
Алайда, бұл жұмыс әлі аяқталған жоқ. Саин түсіндіргендей, қазір ол бала құқықтары жөніндегі уәкілдің мандатын қолдана отырып, осы деректер банкінің жұмысына жүйеде сыбайлас жемқорлық көріністері, балалар саудасы үшін саңылаулар қалмайтындай етіп қайта құрылуына ықпал етуге тырысады. Әзірге мұндай саңылаулар бар. Қазірдің өзінде бала омбудсменіне «Бала іздеу» жүйесіне қосу үшін пара талап еткен бала асырап алушылардан арыз түсті. Құқық қорғау органдары бұл жағдайға араласып, қамқоршылық органдарының қызметкері мен делдалды ұстап, сот отырысы өтіп үлгерді.
ДОМ қоры, әрине, Қазақстанда жалғыз емес. Болат Өтемұратов Қоры 2014 жылы құрылды. Бұл қордың мақсаты: «Денсаулық сақтауды, білім мен мәдениетті дамытуға ықпалдаса отырып, Қазақстанға бүгін және болашақта адамдар өмір сүруі үшін жақсы мекенге айналуға көмектесу» деп белгіленген. Бүгінде қор 11 түрлі жобаны жүзеге асыруда, оның басшысы Марат Айтмағамбетов мойындағандай, құрылтайшы дәл осындай міндет қойды: мемлекет секторды өз назарымен қамти алмайтын проблемаларды шешуге көмектесу.
Қор жобаларының ешқайсысын толық аяқталған деп атауға болмайды. Мысалы, «Көмек картасы» жобасы 2018 жылы басталды – сол кезде Қор Қазақстанның Қызыл Жарты Ай қоғамымен бірлесіп, Шығыс Қазақстан облысындағы су тасқынынан үйлері ішінара қираған немесе зардап шеккен тұрғындарға бір ай ішінде көмек көрсетті. Зардап шеккендерге ForteBank көмек карталары таратылып, бір адамға 30 000 теңге есебінен қаражат аударылды. 2019 жылы су тасқынынан зардап шеккен Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарының отбасыларына осындай схема бойынша көмек көрсетілді. 2020 жылы – су тасқынынан зардап шеккен Қостанай облысындағы Қарамырза ауылының және Солтүстік Қазақстан облысындағы Петропавл маңындағы аудандардың тұрғындары көмек алды, ал 2021 жылы үйлері 10 мамырда болған өртте жанып кеткен Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер қаласының тұрғындарына көмек қажет болды. Осы жоба аясында жалпы сомасы 360 млн теңгеге 9196 азаматқа көмек көрсетілді.
Қордың бүкіл елге танымал жобаларының бірі «Аутизм. Баршамызға бір әлем» бағдарламасы болды, оның аясында «Асыл Мирас» аутизм орталықтары құрылуда. Бүгінде орталықтар еліміздің бірнеше қалаларында жұмыс істейді, оларға аутистік спектрдің ауытқулары (АСА) бар 9 мыңнан астам бала тіркелген.
«Біз талдау жүргізген кезде проблема тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде бар екенін және барлық елдер оны өз бетінше шешуге тырысатынын түсіндік. Қазақстанда сол кезде ескі тәсіл болған және бүгінгі күнге дейін бар: аутистік спектрдің ауытқуларымен жұмыс істеген мамандар оларды психиатриялық проблема ретінде қарастырды. Тиісінше, оңалту әдістері психиатриялық көмек призмасы арқылы қолданылды. Біз басқа тәсілді ұсындық. Мұндай адамдар бар және болады, демек, біз онымен өмір сүруді үйренуіміз керек, яғни балама әдістер мен тәсілдер қажет.
Біз батыс тәжірибесіне, өткен ғасырдың 50-жылдарынан бері осы мәселемен айналысып келе жатқан американдық мекемелерге жүгіндік. Олардың көзқарасындағы ең бастысы – ерекше балалар және олар біз қолданатын ерекше тәсілді қажет етеді. Калифорния университетінің мамандары әзірлеген Jasper бағдарламасы бар, біз олармен белсенді ынтымақтасып, олар біздің мамандарды оқытады. Бұл тәсіл сөйлемейтін балаларға бағытталған. Бұл әдістеменің тиімділігі соншалық, 3 айдан кейін осы бағдарламамен айналысатын балалардың 80%-ы сөйлей бастайды. Бұл – өте жоғары көрсеткіш», – деді қор директоры Марат Айтмағамбетов.
Қазір бағдарламаның жаңа кезеңі басталады деп айтуға болады. Қолданылатын әдістемелер өз тиімділігін растады, ал «Асыл Мирас» орталықтары 2021 жылдың көктемінен бастап Білім және ғылым министрінің бұйрығымен ұйымдардың ерекше түріне бөлінді, ал мемлекет жергілікті атқарушы органдар тұлғасында оларды өз қамтамасыз етуіне қабылдауда. Ал қор оларды қолданылатын әдістемелер бөлігінде қадағалауды жалғастырады.
«Мемлекет барлық операциялық шығындарды өз мойнына алады, мамандарға жалақы, жалдау ақысы мен коммуналдық қызметтерді төлейді. Бірақ біз барлық ақпараттық, әдістемелік, оқыту бөлігін өзімізде қалдырдық және мамандарды дайындауды жалғастырамыз. Бұған қоса, біздің орталықтардағы мамандар басқа мемлекеттік мекемелерде мамандарды оқытуға дайын», – деп атап өтті Айтмағамбетов.
Қордың осы жобадан толық шығуы туралы мәселе әлі талқыланған жоқ.
Мүгедек балалардың ата-аналар қауымдастығы (АРДИ) қайырымдылық қоры емес, бұл – 1991 жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған ата-аналардың өздері құрған үкіметтік емес ұйым. Балаларға көмектесуге деген ұмтылыс біріктіруші күш болды.
«Бірінші сұрақ, әрине, ол кезде мұндай балалар туралы айтылмауында болды. Біз ерекше қажеттіліктері бар балалардың жеткілікті көп екенін көрмедік, естімедік, білмедік. Оңалту орталықтары болған жоқ, инклюзия туралы ешкім естіген жоқ. Сондықтан сапалы оңалту мәселесі бірінші орында тұрды», – дейді АРДИ төрайымы Әсия Ахтанова.
Қауымдастық «барлық майдандар бойынша» – мемлекеттік органдармен, Парламент депутаттарымен жұмыс істеді. Қайырымдылық қорлары – ДОМ, Болат Өтемұратов Қоры, «Позитив Үміт» және басқа да қайырымдылық және коммерциялық ұйымдар да көмекке келді. Олардың қолдауымен әр жылдары мүмкіндігі шектеулі балалар мен жастарға арналған шығармашылық және физикалық даму орталығы, церебралды сал ауруы бар балаларға арналған қарқынды оңалту және ерте араласу орталығы ашылып, жұмысын жалғастыруда. Қазір АРДИ мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған 745 отбасын қамқорлығына алды, бұл ретте 370 бала мүгедектер арбасында жүреді.
Әсия Ахтанова ҮЕҰ жұмыс істеген жылдары көптеген мәселелерді шеше алғанын атап өтті. Бұл – көмекші құралдармен қамтамасыз ету, мүгедектер арбасын ұсыну, оңалтуды мемлекеттік деңгейде дамыту, заңнамалық база құрылды және тағы басқалар. Маңызды жетістіктердің бірі – «инклюзия» ұғымы тек сөзбен ғана емес, заңнамада да пайда болды.
«Әрине, шынайы, толыққанды инклюзия әлі алыс, – дейді АРДИ басшысы. – Көбісі жеке түзету кабинетін құрумен шектелуде, мысалы, психологты мектептің штатына алады. Бұл, әрине, жеткіліксіз. Бірақ бізде кадрлармен күрделі проблема бар, оңалту мамандары, психологтар өте аз, сондықтан атқарылатын жұмыс әлі көп».
Барлық қайырымдылық ұйымдары өз жұмысын жалғастырып, басталған жобаларды дамытып, мемлекеттің назарынан тыс қалатын барлық жаңа проблемаларды анықтауда. Қандай да бір проблеманың түпкілікті шешілуімен жұмысты аяқтау туралы ешкім ойламайды. «Бұл керемет болар еді, – деп күледі Әсия Ахтанова. – Бірақ, өкінішке қарай, бұған әзір ерте».
Дереккөз: https://informburo.kz/stati/kogda-blagotvoritelnye-fondy-zakroyutsya-v-kazahstane